Ayurveda, Yoga en ademhaling

Ademhaling heeft tot doel ons lichaam van zuurstof te voorzien en koolzuurgas uit ons lichaam af te voeren. Zuurstof wordt door onze lichaamscellen gebruikt voor de verbranding van voedingsstoffen en het aanmaken van energie. Ons lichaam kan maar heel kort zonder zuurstof. Als er een tekort aan zuurstof ontstaat kan dit leiden tot allerlei schade aan weefsels die daardoor af kunnen sterven. Als onze hersenen te weinig zuurstof krijgen kan dit binnen een paar minuten leiden tot hersenbeschadiging en zelfs tot de dood. Dit laatste geldt ook voor ons hart.

Bij de verbranding van voedingsstoffen komt onder andere koolzuurgas vrij. Koolzuurgas kan alleen door uit te ademen uit ons lichaam verwijderd worden. Om voldoende zuurstof in te kunnen ademen en koolzuur uit te kunnen ademen gebruiken we onze ademhalingsspieren. De belangrijkste spier voor de inademing is het middenrif. Het middenrif bestaat uit een grote platte spier die zich bevindt tussen de borstkas en de buikholte. Bij samentrekking van het middenrif vergroot de borstkas zich en wordt de lucht via de luchtpijp de longen ingeademd. Bij ademhaling via de neus wordt de ingeademde lucht vochtig en warm. Bij uitademing is geen spierkracht nodig. De borstkas trekt weer in. Wilt u meer weten over het ademhalingstelsel, dan kunt u dat teruglezen in Ayurveda Actueel nummer 6 van 2008. In dit nummer is uitgebreid geschreven over de longen en de luchtwegen. Als er sprake is van onvoldoende in- en uitademing zal het zuurstofgehalte in het bloed dalen en het koolzuurgehalte stijgen. Dit gebeurt o.a. als er sprake is van hypoventilatie of hypopneu (= belemmering van de gaswisseling door versperring van de luchtwegen). Hiermee wordt dus géén hyperventilatie bedoeld.

Als het koolzuurgehalte in het bloed te hoog is, kan dit de volgende klachten geven:

Bij het ontwaken kan er dan sprake zijn van hoofdpijn.
Dufheid overdag.
Een gebrek aan eetlust.
Problemen met concentreren.
Bij een heel sterk verhoogd koolzuurgehalte kan bewusteloosheid optreden die kan leiden tot de dood als de oorzaak van het verhoogde koolzuurgehalte niet weggenomen kan worden.

Hypoventilatie kan aangetoond worden door bloedonderzoek uit de lichaamsslagader. Bij dit onderzoek kan het zuurstofgehalte en het koolzuurgehalte worden bepaald. De ademhaling is ‘s nachts als we slapen, het minst effectief door o.a. de liggende houding tijdens de slaap en het minder krachtig functioneren van de ademhalingsspieren tijdens de diepste slaapfases. Als er door een of andere ziekte spraken is van een tekort schieten van de ademhaling en een verhoogd koolzuurgehalte in het bloed, kan degene die daar mee te maken heeft in een aantal gevallen chronische beademing worden toegediend. In dit artikel voert het te ver om hier uitgebreid op in te gaan.

Hyperventilatie

Bij hyperventilatie is er sprake van voerbeademing. Er wordt dan langdurig en te diep adem gehaald. Dit kan veroorzaakt worden door inspanning of door psychische en/of sociale spanningen. Als iemand angstig is of erg gespannen, te maken krijgt met een te zware belasting of oververmoeid raakt, heeft dit invloed op de ademhaling. Het lichaam gaat dan stresshormonen aanmaken, waaronder adrenaline. Het hart gaat sneller kloppen en de ademhaling wordt versneld. Iemand die een aanval van hyperventilatie krijg kan een gevoel hebben van ‘honger in lucht’ en niet goed kunnen doorademen.

Verdere symptomen van hyperventilatie kunnen o.a. zijn:

tintelingen in het lichaam
duizeligheid
hartkloppingen
pijn op de borst
droge mond
hoofdpijn
misselijkheid
flauwvallen

Hyperventilatie kan op zijn beurt weer intense angst oproepen omdat men nogal eens denkt dood te gaan. Hyperventilatie is echter niet gevaarlijk. Iemand kan er slechts één keer in zijn leven mee te maken krijgen en er zijn ook mensen die er regelmatig last van hebben.

Hyperventilatie kan voorkomen of beëindigd worden door de volgende maatregelen:

Bij het aanvoelen komen van een aanval, is het belangrijk om te proberen rustig te gaan ademhalen, bijvoorbeeld door drie langzame tellen in te ademen en vier langzame tellen uit te ademen. Probeer vanuit de buik te ademen. U kunt daarbij in- en uitademen door korte tijd een plastic zakje voor uw mond en neus te houden.
Probeer op tijd afleiding te zoeken.
Probeer er achter te komen wat bij u hyperventilatie oproept en ga er aan werken om die oorzaak (oorzaken) weg te nemen.

Het is belangrijk om medische hulp in te roepen als de pijn op de borst of de benauwdheid niet weggaat en/of als alle bovengenoemde maatregelen niet helpen.

Pranayama of de kunst van het ademhalen

Pranayama is een Sanskriet woord en wordt vertaald als “de wetenschap van het ademhalen”. Het staat voor uitbreiding, manifestatie van energie. Prãn staat voor: in- en uitademen en na voor: energie. Prana betekent: adem, levensadem, levenskracht, levensenergie, kosmische energie, vitaliteit, geest en kracht. Prana is de vitale, oorspronkelijke en voornaamste energie van het universum. Akasha kan gezien worden als de oneindige pure materie en Prana als de oneindige pure energie van het universum. Ayurveda stelt dat iemand die geleerd heeft prana te beheersen, de universele energie kan beheersen en daardoor zijn lichaam, de emoties en de geest. Dit inzicht en deze kennis bieden een geweldig perspectief. In de oude handboeken over yoga wordt gesproken over tien vormen van prana, te weten de vijf belangrijkste en de vijf minder belangrijke vormen van prana.

De vijf belangrijkste vormen van prana zijn udana, prana, samana, apana en vyana. Udana staat voor opwaartse kracht en is een functie van vata. Het beheerst het bovendeel van het lichaam vanaf het strottenhoofd. Deze kracht is o.a. verantwoordelijk voor de zintuigen en het verstand, de wilskracht en het geheugen. Prana staat voor ‘dat wat stroomt’ en is een functie van vata. Prana beheerst de spraak, de ademhaling en het ademhalingsstelsel. Het kan gezien worden als de constante levensstroom en is vooral gelokaliseerd in hart en longen. Prana vata wordt gezien als de levensenergie die via de longen het lichaam binnenstroomt.

Samana is de inwendige stroom die prana en udana in evenwicht brengt. Het is eveneens een functie van vata. Samana beheerst het spijsverteringsstelsel en verdeelt de voedingssappen na de vertering van het ingenomen voedsel. Het bevindt zich vooral tussen hart en navel. Apana staat voor neerwaartse stroom. Het zorgt voor uitscheiding van de urine, ontlasting, menstruatie en zaadlozing. Het is een functie van vata en is gelokaliseerd tussen navel en anus. Vyana doordringt het gehele lichaam en beheerst de ontspanning en samentrekking van alle spieren zowel die door onze wil geregeld worden als die buiten onze wil werkzaam zijn. Ook beheerst het de bewegingen van onze ledematen. Het staat eveneens voor de verspreidende kracht die de bloedsomloop en andere circulaties in ons lichaam doet stromen. Het zorgt voor impulsen als geeuwen en het knipperen met de ogen. Ook dit is een functie van vata. Het is bekend dat energie en materie een heel essentiële connectie hebben met elkaar. In feite zijn ze één en hetzelfde. Als materie uiteenvalt zal het overgaan in energie en als energie zich verdicht, zal materie het resultaat zijn. Materie kan dan ook gezien worden als verdichte energie en energie als zeer sterk verdunde materie. Als er bij een mens een amputatie van één van de ledematen, bijvoorbeeld een been, heeft plaatsgevonden, wordt er door die bewuste persoon heel dikwijls op de plaats waar dat geamputeerde been zat, nog pijn gevoeld, de zogeheten fantoompijn. Dit komt doordat de energiestroom welke voor de vorming van materie verantwoordelijk is, nog steeds aanwezig is.

De kwantummechanica laat ons zien dat alles o.a. uit energie, intelligentie, trillingen bestaat. Als je onder een supermicroscoop een hand zou leggen, zie je geen hand meer maar energiestroompjes, wat atomen en veel leegte of ruimte. Het lichaam is niets meer en niets minder dan een verdichting van energie. Adem is een bezielende kracht waarvan ons gehele lichaam en onze geest doortrokken is. Adem is dan ook onze eerste en voornaamste bron van energie die essentieel is voor alle delen van onze hersenen en de rest van ons lichaam. Ook mentale, psychische en spirituele energie behoren tot prana. Prana heeft dus zijn essentiële invloed en werking in zowel ons lichaam als onze geest. In de oude Indiase geschriften worden de vijf pranas en hun functies gezien als een complexe structuur die via speciale kanalen die nadi’s (= een kosmisch web van circa 72.000 energiekanalen door het gehele lichaam heen) genoemd worden door onze hele lichaam hun werk verrichten. In het lichaam en in onze geest wordt energie constant verbruikt, geproduceerd en uitgescheiden. Als prana of de ademhaling beheerst kan worden, zal dit zijn positieve invloed en uitwerking hebben op de andere prana’s. Het omgekeerde is ook waar. Als prana niet beheerst wordt maar te diep, te oppervlakkig of te onregelmatig is, heeft dit negatieve invloed op de andere prana’s. Snelle ademhaling zorgt voor kortere energiegolven en vlagen van energie. Langzame ademhaling zorgt voor langere energiegolven en een gestage energiefrequentie. Bij hortende en stotende ademhaling zullen de energiegolven wisselend zijn.

De ademhaling – zoals reeds eerder opgemerkt – beïnvloedt niet alleen de energie voor het lichaam maar heeft ook grote invloed op de psyche en onze geest. Ieder mens ontwikkelt zijn eigen ademhalingspatroon. Het ademhalingspatroon is derhalve voor ieder mens verschillend. Dus ook de invloed van de ademhaling op het geestelijk en het lichamelijk welbevinden. Maar de ademhaling bij een mens is niet stabiel. Bij sterke lichamelijke inspanning zal iemand oppervlakkiger en sneller gaan ademhalen. Als iemand plotsklaps heel erg schrikt, kan de adem even stokken. In rust zal de ademhaling langzamer en dieper zijn en bij psychische spanning sneller en gespannen, etc. Als de energievloed die door de ademhaling wordt voortgebracht, verandert, zal dit van invloed zijn op lichaam en geest. Emoties hebben grote invloed op de ademhaling. Als iemand rustig en ontspannen is, zal er makkelijker via het middenrif geademd worden. Als iemand boos, gespannen of angstig is zal er in de meeste gevallen geademd worden via het middelste gedeelte van de borstkas of ter hoogte van de sleutelbeenderen. Dit kan ook gebeuren als men zich niet bewust is van zijn emoties op dat moment. Sterke negatieve emoties staan in verbinding met het onderste deel van het lichaam, derhalve ook met de laagst gelegen chakra’s. Het lijkt er op dat de adem probeert te ontsnappen aan deze negatieve emoties door oppervlakkiger te worden. Of deze emoties probeert te temperen. Het is buitengewoon interessant en noodzakelijk om te onderzoeken en te bestuderen wat de invloed van de verschillende vormen van ademhaling op de energiestromen in ons lichaam en geest teweeg kunnen brengen. Een grotere kennis en een juiste toepassing kunnen leiden tot een lichaam en geest die gezond en in evenwicht zijn. Het is bekend dat bij iemand die bewust zijn ademhalingspatroon leert wijzigen in een rustige, evenwichtige ademhaling, zijn lichaam, zijn emoties, zijn psyche en geest ziet veranderen in positieve zin.

Verschil tussen westers en oosters denken

Het westerse denken gaat ervan uit dat een pas ontstane foetus nog geen bewustzijn en geen geest heeft, dat de geest pas in later stadium ontwikkeld wordt en dat de persoonlijkheid gevormd wordt in een veel later stadium. Veel mensen in het westen zijn van mening dat materie gevormd wordt door onbewust materiaal en weer vervalt tot niets om nooit meer terug te keren. Ons leven eindigt na onze dood en dat is het dan. In feite zien ze hun bestaan als een soort toeval. Bewustwording van het Zelf spreekt hen niet aan. Wat ze niet zien of kunnen bewijzen, is er in hun visie niet. In de Upanishads wordt vermeld dat pranayama kosha (energielichaam) gecreëerd wordt door een dieper niveau van bestaan. Dit diepere niveau wordt manomaya kosha (bewustzijn of geest) genoemd. De geest is veel subtieler dan de energie die prana gebruikt voor het vormen van het lichaam.

De zienswijze van de rishi’s in het oude India geeft aan dat bewustzijn materie creëert. Eerst is er bewustzijn, waaruit de geest wordt gecreëerd welke de eerste manifestatie is van het bewustzijn. Vanuit de geest ontstaat de materie, dus ons lichaam en alle andere vormen van leven. Alle materie vervalt vroeg of laat maar de geest en het bewustzijn blijven bestaan en zullen weer opnieuw materie vormen. De geest creëert het lichaam om de nodige ervaringen op te doen in de cyclus van karma (oorzaak en gevolg) en zo verder te kunnen komen op het pad op weg naar bewustwording van het Zelf. Dit proces wordt reïncarnatie genoemd. Het gehele universum is niets meer en niets minder dan een zeer diep bewustzijn dat voortdurend in- en uitademt, schept, verandert, vervalt en weer opnieuw schept, etc. Alle leven en dus ook wij allemaal komen voort uit dit bewustzijn om er steeds weer opnieuw in terug te keren. Dit bewustzijn is in alle leven aanwezig. Dit biedt een geweldig perspectief zonder weerga. De oude wijze rishi’s kwamen er zo’n vijfduizend jaar geleden al achter dat alles wat in het universum, in de kosmos aanwezig is, ook aanwezig is in alle leven, in alle materie. Terwijl u dit leest, is de kosmische adem ook aanwezig in u. Er is geen verschil.

Prana, ons zenuwstelsel en nadi’s

Alle activiteiten die aanwezig zijn in het menselijke lichaam om het te kunnen laten functioneren moeten op elkaar afgestemd zijn. Dit geldt niet alleen voor de werking van de organen maar ook voor die van alle cellen weefsels en organen en het gedrag. In de hersenen zetelt het belangrijkste stuurmechanisme. In de hersenen wordt via zenuwbanen informatie omgezet in impulsen die spieren, andere organen en orgaansystemen aanzetten om in samenhang met elkaar te werken. Als deze informatie via de zenuwbanen ongestoord verloopt zullen lichaam en ons brein op een normale manier functioneren. Ook het op een doeltreffende en snelle manier reageren op prikkels van buiten het lichaam wordt door het zenuwstelsel geregeld.

Bij de wisselwerking tussen mens en zijn uitwendige leefmilieu evenals bij de wisselwerking binnen het lichaam, speelt het zenuwstelsel een heel belangrijke rol, te weten:

Aanvoer van informatie door afferente( aanvoerende naar het centrale zenuwstelsel) zenuwbanen vanuit in – en uitwendige sensoren (zintuigen).
Verwerking van die informatie door het centraal en perifeer zenuwstelsel.
Bevel tot uitvoering door middel van efferente (afvoerende van het centrale zenuwstelsel) zenuwbanen naar spieren, klieren en organen.

Het centrale zenuwstelsel bestaat uit de hersenen en het ruggenmerg. De hersenen kan met onderscheiden in:

De grote hersenen
De tussenhersenen
De hersenstam
De kleine hersenen

Het perifere zenuwstelsel bestaat uit:

12 paar hersenzenuwen
31/32 ruggenmergzenuwen
sympathische grensstreng

Men onderscheidt het animaal (willekeurige) zenuwstelsel en het vegetatieve (autonome, onwillekeurige) zenuwstelsel. Het animale zenuwstelsel zorgt voor de relatie met de buitenwereld onder andere zintuiglijke waarnemingen en bewegingen. Het vegetatieve zenuwstelsel zorgt voor de instandhouding van het lichaam zoals de spijsvertering, ademhaling, bloedcirculatie, bloeddruk, uitscheiding. Er is veel meer te vertellen over ons zenuwstelsel maar in het kader van dit artikel zou een uitgebreide beschrijving te ingewikkeld worden en te ver voeren. Prana stroomt door het hele lichaam en dus ook door alle zenuwbanen. Zoals eerder in dit artikel is aangegeven stroomt Prana door alle nadi’s of energetische kanalen – hoe miniem ook – in ons lichaam. Dit is door de wijze rishi’s (zieners) al duizenden jaren geleden ontdekt. Veertien nadi’s in ons lichaam worden beschouwd als zeer belangrijk waarvan zes als het meest essentieel gezien worden.

Deze zes nadi’s zijn:

Ida
Pingala
Sushumna
Brahmani
Chitrana
Vijana

Drie van deze zes nadi’s worden gezien als het allerbelangrijkst. Zij zijn gecentreerd in het ruggenmerg en zijn gevat in een opwaarts gericht omhulsel (kundalini). Deze drie zijn:

Pingala welke via het rechter neusgat stroomt.
Ida stroomt door het linker neusgat. Beiden doorkruisen elkaar en stromen langs de ruggengraat.
Sushumna is het centrale pad dat rechtstreeks naar beneden naar het midden van de ruggengraat gaat en treedt in beweging op het moment dat beide neusgaten open en tegelijkertijd functioneren.

Op de plaatsen waar Ida en Pingala elkaar doorkruisen terwijl ze stromen langs de ruggengraat en ze Sushumna doorsnijden zijn de chakra’s aanwezig. Vijf chakra’s bevinden zich op de ruggengraat en de twee bovenste bevinden zich in het hoofd. De chakra’s die zich in het hoofd bevinden worden echter niet doorkruist door de drie belangrijkste nadi’s. Ida, Pingala en Sushumna zijn de drie nadis die ontspringen in de wortelchakra, mudladhara genaamd. Naast deze drie nadi’s zijn er nog een groot aantal andere nadi’s die stralingsgewijs lopen uit de chakra’s. De westerse medische wetenschap heeft geprobeerd de nadi’s te vergelijken met de kennis die ze hebben over het zenuwstelsel en de zenuwbanen. Maar tot op heden is dat hen niet gelukt. Ofschoon nadi’s erg lijken op het zenuwstelsel, kunnen ze niet ontleden worden. Nadi’s zijn deel van het energielichaam dat het stoffelijk lichaam ondersteunt. Je kunt zeggen dat het stoffelijke lichaam rond het energiesysteem van de nadi’s is opgebouwd.

Het zenuwstelsel behoort tot het stoffelijke lichaam en de nadi’s tot het subtiele lichaam. Je ziet ze niet maar ze zijn er wel. De technieken van pranayama zijn ontworpen om de centrale nadi, de sushumna, in haar voornaamste werking te laten functioneren. Door sushumna te activeren ervaarden de vroegere beoefenaars van yoga vrijheid van zowel het stoffelijke lichaam als van de geest. Door de opwaartse stroming van sushumna te openen, werd kundalini vrijgemaakt. Kundalini wordt gezien als een slapende slang die zich in de wortelchakra bevindt. Het is een zeer krachtige energie die elke chakra openmaakt. Het laten ontwaken van kundalini is echter niet zonder risico’s voor zowel lichaam als geest. Door zijn enorme kracht en intensiteit kan er als het ware een explosie van energie ontstaan in lichaam en/of geest. Dit kan grote lichamelijke en/of psychische schade veroorzaken als niet geleerd is om er op een goede manier mee om te gaan. Het dient dan ook aanbeveling om oefeningen die kunnen leiden tot het laten ontwaken van kundalini onder leiding van een deskundige te doen totdat men zelf in staat is om met deze kracht om te gaan. Als kundalini ontwaakt is, kan bewustzijn van het Zelf worden bereikt. Bewustzijn van het Zelf wordt voorgesteld als een duizendbladerige lotus, de kruinchakra, die zich bovenop het hoofd bevindt. Die bereikte staat van bewustzijn wordt beschouwd als het hoogste wat iemand in zijn leven kan bereiken. Deze staat van bewustzijn is een vereniging met het kosmisch bewustzijn en gaat voorbij tijd en ruimte. De persoon die dit realiseert voelt dat zijn zelf (Atman) opgaat in het Zelf (Brahman). Deze staat van bewustzijn wordt shakti genoemd.

Werking van pranayama

Pranayama is een van de delen van raja yoga. De eerste vier delen van deze vorm van yoga zijn:

Yama: beperking of terughoudendheid
Niyama: observatie
Asana: houdingen
Pranayama

De volgende vier delen van deze vorm van yoga zijn:

Prayahara: het terugtrekken van de zintuigen
Dharana: concentratie
Dhyana: meditatie
Samadhi: hoogste staat van bewustzijn en uiteindelijk vrij zijn van reïncarnatie

Leren de ademhaling en het zenuwstelsel te beheersen resulteert op den duur in het onder controle houden van de geest en uiteindelijk in vrijheid. Ayurveda stelt dat ziekten het gevolg zijn van een onevenwichtige stroom en blokkade van prana. Als prana niet vrij kan stromen door het lichaam zal dit op het hele lichaam van negatieve invloed zijn. Ieder mens heeft zijn/haar eigen manier en ritme van ademhalen. De ene mens ademt sneller dan een ander. De een ademt diep en regelmatig, de ander oppervlakkig of onregelmatig. Ayurveda stelt dat zowel de gezondheid als de psyche van iemand positief kunnen veranderen door de manier van ademhalen te veranderen en te leren beheersen. Als de geest en/of het lichaam niet goed kunnen functioneren door allerlei omstandigheden, zal dit van grote invloed zijn op de ademhaling maar omgekeerd is het ook het geval. Ademhaling die verstoord verloopt of niet onder controle is, heeft zijn negatieve invloed op de werking van lichaam en geest. Bepaalde plekken in het neusslijm staan in verband met de inwendige organen ondermeer, hart, longen, borstkas, nieren en darmen. Ayurveda stelt dan ook dat als de ademhaling door de neus niet regelmatig verloopt dit zijn negatieve neerslag kan hebben op de organen in het lichaam. Als de ademhaling diep en rustig is en de inademing langer kan worden vastgehouden zal dit tot resultaat hebben dat prana gedurende langere tijd door het lichaam wordt opgenomen waardoor er een betere uitwisseling van zuurstof in koolzuur in de lichaamscellen kan plaatsvinden. Eén van de doelen van pranayama is om de onevenwichtige ademhaling te leren reguleren en onder controle te houden. Als de lucht door de beide neusgaten rustig en vrij door kan stromen naar de rest van het lichaam kan de blokkade van sushumna nadi opgeheven worden. Tevens zal een evenwichtige en gecontroleerde ademhaling door beide neusgaten gezondheid, evenwicht en harmonie in het gehele lichaam en de geest brengen.

Soorten ademhaling

We onderscheiden drie soorten ademhaling, te weten:

Ademhaling ter hoogte van de sleutelbeenderen. Deze ademhaling vindt plaats in het bovenste deel van de borstkas, is heel vlug en oppervlakkig van aard omdat het alleen maar het bovenste deel van de longen van zuurstof voorziet. Deze ademhaling komt nogal eens bij sterke inspanning of ernstige schrik. Men gaat dan nogal eens hijgen.
Ademhaling via het midden van de borstkas. Deze ademhaling voorziet de longen voor een groter deel van zuurstof dan bij de ademhaling ter hoogte van de sleutelbeenderen. Veel mensen ademen op deze manier.
Ademhaling via het middenrif of buikademhaling. Hierbij wordt ook het onderste gedeelte van de longen van zuurstof voorzien. Dit is de meest gezonde manier van ademhaling omdat de hele longen dan optimaal van zuurstof worden voorzien en de bloedstroom daardoor eveneens voldoende zuurstof krijgt. Baby’s en jonge kinderen adem meestal op deze manier. Om de een of andere onbekende reden verandert dit ademhalingspatroon in ademhaling via het midden van de borstkas, als ze ouder worden.

Het middenrif is de spier die ervoor ondermeer voor zorgt dat de longen bewegen en deze spier bevindt zich onder de longen boven de maag. Als het middenrif zich naar beneden beweegt, kan de zuurstof in de longen stromen. Als het middenrif naar boven beweegt, wordt koolzuurstof uitgeademd. Er kan geleerd worden om bovengenoemde drie soorten ademhaling in één opeenvolgende beweging uit te voeren waardoor er een diepe ademhaling ontstaat. Deze diepe ademhaling kan gezien worden als een complete ademhaling waarbij de hele longcapaciteit wordt gebruikt en niet slechts een klein gedeelte van de longen. Eerst wordt het laagst gelegen gedeelte van de longen gevuld met zuurstof door via het middelrif in te ademen, dan wordt de zuurstof via het middelste gedeelte van de borstkas naar boven gehaald en daarna via de sleutelbeenderen naar het bovenste gedeelte van de longen gebracht om in omgekeerde volgorde weer uitgeademd te worden.

Functie van de neus

Gedurende een etmaal wordt er zeer veel keren adem gehaald. Meestal gebeurt dit via de neus. Als de neusholten om de een of andere reden verstopt zitten dan kan de ademhaling ook via de mond gaan. Ademhaling via de mond heeft echter nadelen omdat de koude lucht in de mond en keelholte niet verwarmd noch gezuiverd wordt voordat het de luchtpijp instroomt. De neus is een heel interessant orgaan. Het bestaat niet alleen uit het uiterlijke, zichtbare gedeelte, maar ook uit een innerlijk, niet zichtbaar gedeelte. Er zijn minstens dertig duidelijke functies bekend die de neus heeft, o.a.: het filteren, het bevochtigen en het zuiveren van de zuurstof die via de neus ingeademd wordt. De neus maakt als het ware de ingeademde zuurstof klaar voor gebruik in het lichaam. Via de neus kan geroken worden. De neus creëert slijm, het zorgt voor talrijke kanalen naar de schedelholte die het reukorgaan en de neusholten bevatten, het beïnvloedt het zenuwstelsel, etc. De kanalen die zich in de neus bevinden gaan recht naar de hersenen. Ademhaling beïnvloedt dan ook duidelijk de hersenen, het zenuwstelsel en de hypofyse. In de neus en de luchtwegen wordt slijm geproduceerd die de wanden van de neus en de luchtwegen bedekt. Door de bronchiën (de vertakkingen in de longen) wordt eveneens slijm geproduceerd. Droge lucht is namelijk niet makkelijk te verwerken door het lichaam. De slijm in de neusholten en de luchtwegen maakt de ingeademde lucht vochtig waardoor doorstroming naar de longen vergemakkelijkt wordt. De slijm wordt voortbewogen door de trilharen (cilia). Deze trilharen bevinden zich in het hele ademhalingsstelsel. Deze slijm wordt voor een groot deel ingeslikt waarna het in de maag terecht komt. Slechts een klein deel verlaat de neus weer. Het slijm dat uit de neus komt vanuit de neusholten. Dit slijm zorgt er ook voor dat vervuilde stoffen die uit de lucht in de neus terecht komen weer verwijderd kunnen worden. Het slijm dat niet uit de neus wordt verwijderd komt via de keelholte in het spijsverteringsstelsel terecht waar het slijm wordt afgebroken en de bacteriën gedood worden. Het slijm dat in de neusholten gevormd wordt is doorgaans niet het slijm dat uit de longen komt. Bij verkoudheden kan er een grote hoeveelheid slijm geproduceerd worden door zowel in de bronchiën als in de neusholten. Deze hoeveelheid slijm wordt meestal via de neus of door hoesten het lichaam uitgewerkt. Een deel van dit slijm komt via de keelholte terecht in het spijsverteringskanaal.

Werking van de rechter- en de linkerkant van de neus

Zoals al eerder in dit artikel opgemerkt is de ademhaling van grote invloed op de werking in ons lichaam én op onze emoties en geest, dikwijls zonder we er ons van bewust zijn dát het zo werkt. De meeste mensen zijn zich er ook niet van bewust – behalve als er sprake is van verkoudheid – dat het ene neusgat gedurende een etmaal niet altijd even wijd open is als het andere. Er zijn momenten dat er door beide neusgaten evenveel zuurstof naar binnen wordt gehaald maar dit is doorgaans maar gedurende een korte tijd. Meestal wordt dit gedaan door één van de twee neusgaten waarbij het de ene keer het rechterneusgat zal zijn en de andere keer het linker. Dit is o.a. afhankelijk van welke activiteiten er gedaan worden. Het is belangrijk om te weten door welke kant van de neus bij de verschillende activiteiten het meest zuurstof naar binnen wordt gehaald. Dit overheersende neusgat kan van belang zijn om de samenwerking en het evenwicht tussen de rechter- en de linkerkant van het lichaam en de hersenen te herstellen. Belangrijk is dat men zich bewust wordt welk neusgat bij welke activiteit overheerst en leert inzien wat de invloed op lichaam zowel als geest is van de werking van dat bewuste neusgat. Bijvoorbeeld: iemand met slaapproblemen kan er baat bij hebben dat het linker neusgat meer open is dan het rechter. Inademing via het linkerneusgat zorgt voor minder energie in het lichaam waardoor iemand makkelijker in slaap kan vallen. Als iemand op zijn rechterkant ligt, zal het rechter neusgat zich sluiten en het linker neusgat meer open staan. Door het liggen op de rechterkant wordt het weefsel dat omhoog kan komen in het linker neusgat min of meer op elkaar gedrukt waardoor er geen of nauwelijks zuurstof door kan. Dit komt niet door de zwaartekracht zoals men lang heeft gedacht maar het wordt veroorzaakt doordat druk op de rechterarm en de borstkas een reflex veroorzaakt dat het linker neusgat wijder maakt en het rechter neusgat dat onder het linker neusgat ligt smaller. Omgekeerd is dit ook het geval. Geleerd kan worden om door beide neusgaten evenveel zuurstof gelijktijdig binnen te laten stromen. Het is echter af te raden dit langer dan een paar uren te doen.

Ayurveda is van mening dat ademhaling van evenveel zuurstof door beide neusgaten gelijk – gezien de belangrijke verschillende functie en invloed van zowel het rechter als het linker neusgat op lichaam en geest – na een paar uur ziekten kan veroorzaken. Dit geldt ook in het geval als er langere tijd door maar één van de neusgaten geademd wordt of kan worden als het andere verstopt is door bijvoorbeeld een ontsteking, een vernauwing in één of in beide neusgaten of ernstige verkoudheid. De verstopping dient dan ook zo snel mogelijk verholpen te worden. In de Ayurvedische geschriften wordt vermeld dat het heel belangrijk is om de ademhaling zijn natuurlijke weg te laten gaan omdat ademhaling direct gerelateerd is aan de stroom van energie oftewel prana. Weefsel dat omhoog kan komen of kan opzwellen wordt maar op een paar plekken in het lichaam aangetroffen o.a. in de genitaliën, de borsten en in de voering in de neus. Dit weefsel ontvangt extra bloed via haarvaten waardoor het kan toenemen en vast of hard kan worden. Het komt nogal eens voor dat er ook sprake is van een opzwelling van het neusweefsel bij iemand die overmatig bezig is met seksuele activiteit. Het opzwellen van het neusweefsel dat niet veroorzaakt wordt door overmatige seksuele activiteit, heeft een duidelijk regelmatig patroon van opzwellen en inkrimpen waardoor op gevarieerde tijden tijdens het etmaal het ene neusgat meer open is dan het andere. Hierdoor wordt de wisseling per neusgat van de inademing van zuurstof veroorzaakt. Deze wisseling geschiedt doorgaans op een voorspelbare wijze, te weten ongeveer 45 minuten per twee uur. Uiteraard is dit afhankelijk van de persoon zelf, hetgeen hij/zij aan activiteiten doet en het kan verstoord worden door ondermeer emoties, onregelmatig eten, slaapproblemen, infecties, luchtverontreiniging, het gebruik van bepaalde reguliere medicijnen, etc. Deze afwisseling tussen de inademing van zuurstof door het linker en het rechter neusgat heeft invloed op de hersenactiviteit. Inademing door het rechter neusgat heeft invloed op het meer opgewassen zijn tegen en alert zijn naar de buitenwereld toe, terwijl de inademing via het linker neusgat van invloed is op de innerlijke wereld en zorgt voor rust, passiviteit en positief werkt bij meditatie.

Bewustzijn van ademhalen bij meditatie

Velen van ons hebben als kind nooit geleerd om stil te zijn. Wel om rustig te zijn, je mond te houden, maar niet om gedachten stop te zetten. Veel volwassenen houden zich er ook niet mee bezig. Men verlangt wel naar stilte, naar rust, maar ook al is het stil en rustig om je heen, de gedachten blijven komen en gaan. Het is bijna nooit stil in je hoofd. Al eeuwen lang bezitten de yogi’s uit India de kennis vrij te worden van gedachten en daardoor stilte en ruimte te krijgen in jezelf. Vanuit die stilte en ruimte groeit het innerlijke bewustzijn en leren we zien en voelen wat het Zelf betekent. Het kan vele jaren duren om zover te komen. De meeste meditatieleraren leren om je eerst bewust te worden van de ademhaling voordat overgegaan wordt tot diepere meditatie. Diepere meditatie kan niet bereikt worden zonder bewustwording en controle van de ademhaling. Veel mensen hebben leren mediteren met het herhalen van een mantra. Dikwijls is hierbij niet geleerd om zich bewust te worden van de eigen ademhaling. Men verwondert zich dan nogal eens waarom ze niet verder met de meditatie komen dan het bereiken van een kortere of iets langere periode van stilte, van vrij van gedachten zijn, tijdens het mediteren. Het je bewust worden van de ademhaling is echter heel essentieel wil je dieper en verder komen met mediteren. Het is aan te raden om deze diepere vorm van meditatie en het zich bewust worden van de juiste manier van ademhalen te leren van een bevoegd leraar. Hij/zij kan de juiste technieken aanleren en begeleiding geven waar nodig. Ayurveda stelt dat alle gedachten bestaan uit energie en trillingen. Als deze energie en trillingen gestopt worden, wordt de geest helder en stil. Bewust worden van de ademhaling en controle ervan heeft een zeer positieve invloed op de geest. Het neemt angst, verlangen, bezorgdheid, nervositeit, woede, ongeduld, agitatie, loomheid, saaiheid en opgewondenheid weg. Een juiste ademhaling laat de concentratie toenemen en zorgt voor een beter geheugen, mentale vrede. De ontwikkeling van vrede in jezelf wordt gezien als een hogere mentale spirituele ontwikkeling. Door jarenlange meditatie oefening zal de bewustwording van het zelf zich steeds meer gaan ontwikkelen naar bewustwording van het Zelf. Mentale vrede verschijnt als de levensadem ophoudt te stromen in Ida en Pingala en overgaat in Sushumna waardoor stilte ontstaat.

Voordelen van pranayama

Naast de eerdergenoemde geestelijke voordelen van pranayama, kunnen de hieronder staande ook van invloed zijn op ons lichaam:

zuiveren van bloed
het verlies van lichaamsgewicht
het verwijderen van giftige stoffen uit ons lichaam
genezing van schade in het lichaam
toename van energie
lichamelijke vitaliteit
zuivering van het zenuwstelsel
preventie voor ziekten
meer zuurstof naar de hersenen
verlichting van pijn

Tijdens de eerste periode waarin men pranayama beoefent kunnen er symptomen optreden die er op wijzen dat giftige stoffen uit ons lichaam verwijderd worden.

Deze symptomen zijn:

griepachtig gevoel
hoofdpijn
dufheid
duizeligheid
loskomen van slijm
lusteloosheid of vermoeidheid
misselijkheid

Reinigen van de neus

Het regelmatig reinigen van de neusholten is heel belangrijk om goed door de neus te kunnen ademhalen. Om verstoppingen in de neusholten te voorkomen en de neus te reinigen kan men een kwart theelepel zout in een half kopje warm water (niet heet) oplossen. Doe wat van deze oplossingen in uw schone handpalm en sluit met uw andere hand één van de neusgaten af. Snuif daarna het water een paar keer krachtig op maar niet te diep want het mag absoluut niet in de longen terecht komen. Snuif ook niet te krachtig als uw neus verstopt zit. Herhaal deze handeling met het andere neusgat. Niezen of een neus waarin het nodige vocht komt kan het gevolg zijn en dat is goed omdat er dan aanwezig vuil uit de neus mee naar buiten kan komen. U kunt deze handeling een paar keer achter elkaar herhalen. Het is echter sterk af te raden deze reiniging te doe als u pijn in de neusholten heeft of als u een ontsteking van de neusholten heeft. Eerst moeten deze klachten genezen zijn. De bovengenoemde handeling houdt de slijmvliezen van de neus in een goede conditie. Om de neusholten te reinigen zijn er ook behandelingen met kruiden mogelijk die in de neusgaten gedruppeld kunnen worden. Een nasya of reiniging van de neusholten en voorhoofdsholten kan verzachtend, reinigend of voedend zijn. Dit is afhankelijk van de samenstelling en van welke dosha er verantwoordelijk is voor de klachten. Als er sprake is van een vata–probleem dan zal er een voedende en/of verzachtende nasya worden gebruikt. Als er sprake is van een probleem dat door pitta wordt veroorzaakt dan zal er eveneens een voedende en/of verzachtende nasya worden toegepast. Als kapha de veroorzaker is dan zal er een reinigende nasya worden toegepast. Uw Ayurvedische arts of therapeut kan u hierover meer vertellen.

Ademhalingsoefeningen

Het meest effectief is adem te halen vanuit de buik. Hierdoor krijgt u de meeste zuurstof binnen. Om goed te leren ademhalen met het middenrif (buikademhaling) kunt u de volgende oefening doen:

Ga recht op uw rug op bed of op de grond liggen en leg de ene hand plat op uw buik en de andere op uw borstkas. Bij het inademen moet de buik duidelijk omhoog komen en de borstkas slechts een klein beetje. Bij uitademing zal de borstkas duidelijk naar beneden bewegen en daarna de buik.

Tijdens het in –en uitademen is geen geluid te horen. Deze vorm van ademhaling vermindert de hoeveelheid ademhalingen en de snelheid van ademen vanzelf. Het spreekt voor zich dat u er op moet letten dat de ademhaling soepel verloopt. Als u deze ademhaling beheerst kunt u hem ook toepassen terwijl u zit, staat, loopt of werkt. U zult dan merken dat u minder in– en uitademt dan u doet als u via de borstkas adem haalt. Deze manier van ademhaling geeft meer energie en evenwicht in lichaam zowel als in geest. Eenmaal aangeleerd zal deze vorm van ademhaling in het vervolg automatisch gaan. Om deze ademhaling via het middenrif nog sterker te kunnen maken kunt u iets van circa tien tot vijftien kilo tussen uw borstkas en uw buik leggen terwijl u oefent. Hierdoor wordt het middenrif versterkt. Als u deze oefening een aantal keren per dag uitvoert en dit een paar maanden volhoudt, zult u merken dat er op den duur een gevoel van vrede en rust ontstaat die zelfs dieper kan gaan dan slaap. Ook zult u gaan voelen dat er een verandering in uw persoon, uw geest en uw emoties plaats gaat vinden. Tevens zult u vrij worden van stress en daardoor van psychische, fysieke en mentale ziektes. Het zenuwstelsel komt tot rust, u zult ontspannen zijn in het dagelijkse leven en een uitstraling van evenwicht, stabiliteit en grote rust krijgen. Het aanleren van een ritmische ademhaling geeft nog betere resultaten. Iemand haalt gemiddeld zestien tot twintig keer per minuut adem. Dit gemiddelde kan omlaag gebracht worden door oefening. Het effect zal hiervan zijn dat het zenuwstelsel op een positieve manier beïnvloed wordt, het bloedplasma door de haarvaten effectiever gaat stromen naar de alveoli waardoor er beter zuurstof opgenomen kan worden en weer met de uitademing verwijderd kan worden. Het hart wordt door een betere ademhaling als het ware gemasseerd, evenals de lever, de pancreas en het verbetert de functies van maag, dunne darm, milt en de andere organen in de buikholte.

Ademhalen door de linkerkant af te wisselen met de rechterkant van de neus

Ayurveda stelt dat ademhalen via de linkerkant van de neus het sympathische zenuwstelsel activeert, het voedt, de functies in het lichaam reguleert en er voor zorgt dat intuïtie en creativiteit toenemen. Ademhalen via de rechterkant van de neus activeert het vatenstelsel in ons lichaam, laat veel energie door het lichaam stromen als dat nodig is. Door beide neusgaten gelijktijdig evenveel zuurstof binnenhalen zorgt, aldus Ayurveda, voor een langere levenstijd. Een ademhalingsoefening die de lichaamskanalen zuivert heet “Nadi Shodhanam”. Bij deze oefening wordt de in- en de uitademing bewust door afwisseling uit zowel de rechter als de linker neusholten uitgevoerd waarbij telkens één van de neusgaten met de vingers wordt dichtgehouden. De ademhaling dient via het middenrif te geschieden. Deze oefening is bedoeld om de activiteiten van Ida en Pingala te verminderen en zorgt ervoor dat prana voornamelijk door Sushumna stroomt waardoor kundalini geactiveerd wordt. Zoals al eerder in dit artikel is beschreven kan de ene keer makkelijker door het ene neusgat adem gehaald worden dan door het andere. Dit wisselt voortdurend om de twee á drie uur. De nasale cyclus komt overeen met de werking van de hersenen. De elektrische activiteit in de hersenen is groter aan de tegengestelde kant van de neusholte die verstopt is of dicht gehouden wordt. Bepaalde ziekten en psychische onevenwichtigheid kunnen in verband gebracht worden met een kant van de neus die langdurig verstopt of dichtgehouden wordt.

De ademhalingsoefening gaat als volgt:

Ga recht op een stoel zitten met uw rug tegen de stoelleuning en houd beide voeten op de grond.
Houd het rechter neusgat dicht met uw duim van uw rechterhand.
Adem rustig (dus niet stotend) door het linker neusgat in.
Hierna sluit u het linkerneusgat met de wijsvinger van uw rechterhand.
U ademt rustig uit via het rechter neusgat.
Herhaal dit een aantal keren.
Wissel dan door in te ademen door het rechter neusgat waarbij u het linker neusgat gesloten houdt.
En uit te ademen door het linker neusgat waarbij u het rechter neusgat gesloten houdt.
Ook dit een paar keer herhalen.

Deze hele oefening dient vooral rustig, zonder stress en in een omgeving waar u niet gestoord wordt, gedaan te worden. Probeer u zoveel mogelijk te concentreren op de ademhaling. Deze oefening kan – mits regelmatig beoefend – meehelpen om iemand in een diepe trance te brengen.

De volgende ademhalingsoefening, Bhastrika Prayanama genoemd, zuivert en versterkt het hele lichaam. Hierbij dient u via het middenrif adem te halen. De in- en uitademing moeten met kracht gebeuren. Deze oefening kunt u meerdere malen achter elkaar doen met wat korte momenten van rust tussendoor.

Adem met kracht in en uit via het middenrif waarbij de nadruk ligt op de uitademing. De uitademing kunt u gepaard laten gaan met de klank Shhh. De klanken Ha of Ho kunt u daarbij ook gebruiken.
Adem weer diep in.
Adem snel uit met kracht waarbij u het middenrif omhoog trekt en achteruit naar de ruggengraat.
Houd even pauze.
Adem gedurende een paar keer rustig en normaal in- en uit voordat u bovenstaande oefening weer herhaalt.

Er zijn vele ademhalingsoefeningen bekend die allen tot doel hebben pranayama vrij door ons lichaam en onze geest te laten stromen. In het kader van dit artikel willen we ons beperken tot oefeningen die u zelf makkelijk kunt leren.

Conclusie

Uit dit artikel blijkt hoe essentieel pranayama is voor lichaam, voor geest en voor het ontwikkelen van bewustwording van het Zelf. Op een goede manier adem leren halen is daarbij van onmisbaar belang. Er zijn veel methoden bekend om dit te leren. Juist omdat onze ademhaling of pranayama van zo’n grote invloed is op zowel lichaam als geest, spreekt het voor zich dat een verkeerd aangeleerde ademhalingsoefening grote schade kan toebrengen aan lichaam en/of geest. Pranayama-oefeningen kunnen een heel diep effect hebben. Niet alleen tijdens de oefening maar ook later kan dit effect nog doorwerken. Ook tijdens een pranayama-oefening kunt u allerlei lichamelijke of geestelijke indrukken en sensaties voelen. Diepliggende emoties kunnen los komen evenals geblokkeerde energie. Hierdoor kan iemand die niet begeleid wordt door een deskundige behoorlijk ontdaan of in de war geraken en daardoor stoppen met oefenen. Welke pranayama-oefening u ook doet, wees u bewust van uw eigen grenzen. Van wat u aankunt en aan wilt kunnen. Probeer toch met beide benen op de grond te blijven staan (figuurlijk). En als u het gevoel krijgt dat er iets is wat niet klopt, stop dan met die bepaalde oefening. De in dit artikel genoemde oefeningen kunt u zonder risico zelf aanleren en uitvoeren. Wilt u meer oefeningen leren en dieper gaan, dan raad ik u beslist aan om een goede (yoga) leraar te zoeken die zich gespecialiseerd heeft in pranayama-oefeningen. Verder zijn er boeken te verkrijgen die handelen over pranayama. Ik zal er een paar noemen: De yogi-leer der ademhaling, Yogi Ramacharaka, Ankh-Hermes, Deventer, 1971; Pranayama, Douwe Tiemersma, Advaita Centrum, Leusden, 2003. Als u met pranayama-oefeningen begint, zult u op den duur merken dat de moeite van het leren van de juiste oefeningen alleszins de moeite waard is voor zowel lichaam, geest als voor uw spirituele ontwikkeling op weg naar bewustwording van het Zelf.

Auteur: Dhr. Anil Kumar Mehta (GAMS), Ayurveda Actueel (Maart 2009)

Ayurveda, Yoga en ademhaling